Sint Maartenskerk [kerkplein 1] is een grote driebeukige basiliek met lager, vijfzijdig gesloten koor, drie zijdig gesloten zijbeuken en een ingbouwde westtoren.
De oudste kerk ter plaatse was een éénbeukige tufstenen kruiskerk met crypte uit het midden van de 11de eeuw. Deze romaanse kerk verving men vóór 1303 door een - eveneens grotendeels verdwenen kruisbasiliek.
In 1303 werd de Maartenskerk tot kapittelkerk verheven. Het huidige koor met aan de noorzijde een traptoren, met ingesnoerde spits [varkenstoren], verrees in de tweede helft van de 14de eeuw op de onderbouw van de kerk van vóór 1303. De oostelijke traveeen van het huidige schip, het zuid en noordportaal werden tussen 1430 en 1450 opgetrokken. Een stadsbrand beschadigde in 1462 het pasgebouwde schipgedeelte. Men herstelde de schade en voor 1500 kwamen ook de drie meest westelijke schiptraveeen tot stand. Het grotendeels met tufstenen beklede schip is uitgevoerd in de vormen van Nederrijnse gotiek en heeft opengewerkte borstweringen met pinakels.
Uit dezelfde tijd [eind 15de eeuw] dateren de ten zuide van de toren gelegen kapel [Van Rossumkoortje], de driezijdig gesloten Van Balverens-of Heilig Grafkapel, en de [bepleisterde] consistorie. De voormalig doopkapel aan de noordzijde van de toren is midden 16de eeuws. Het exterieur van de kerk is onder leiding van G.H. Kleinhout en A.J. van der Steur gerestaureerd in 1937-'43. De kerk is nog eens volledig gerestaureerd tussen 1977 en 1985, onder leiding van ir. T. van Hoogevest.
Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven [koor] en netgewelven [schip]. Op de gewelven, muren en pijlers bevinden zich zowel florale als figurale schilderingen uit de 15de en de eerste heft van de 16de eeuw. Er zijn onder meer voorstellingen van "Het Laatste Oordeel" , de Evangelisten, verschillende heiligen, engelen en de legende van de drie levenden en de drie doden.
Tot de inventaris behoren ondermeer een zandstenen doopvont [1554] met moderne voet, een doophek 1602-'03], drie houten tochtportalen [1612], drie eenvoudige 17de eeuwse Herenbanken, een preekstoel [1679], en een overhuifde Herenbank [1679] de laatste vervaardigd door Dirk van Loon. Het magistraatgestoelte of regeringsbank [1681] is waarschijnlijk samengesteld uit delen van een vroeg 15de eeuwse gotisch koorgestoelte met gesneden heiligenfiguren en kreeg in 1736 een overhuiving.
Het door A. Wolfers gebouwde orgel uit 1786 is al in 1796 door A.F.G. Heyneman gewijzigd en uitgebreid [gerestaureerd in 1982-'86], de orgelkast in Lodewijk XVI stijl is vervaardigd door J. Nieuwenhuyzen [1805-'06].
Verder zijn er nog vele grafzerken, daterend uit de 15de tot en met de 18de eeuw, waaronder die van Wolter van Baexen [ 1558] en diens vrouw Peter van Echteld [ 1552], en het rouwbord van de familie De Virieu [1789]. Bij de restauratie van 1977-'85, heeft men in het koor een zogeheten "koorkerk" opgericht, uitgevoerd met glazen wand en een verlaagd plafond.
De toren verrees in de tweede helft van de 15de eeuw in rijk gedetalleerde Nederrijns-gotische stijl. De grotendeels met tufsteen beklede toren heeft vier geledingen, overhoekse steunberen met pinakels, twee ronde traptorens en drie omgangen met opengewerkte borstweringen. De spits brande in 1696 af en werd niet hersteld; de toren wordt bekroond door een lage vierkante top met tentdak.
Bron: Monumenten in Nederland. Jaar 2002
Uitgever: Rijksdienst voor monumentenzorg -Zeist / Waanders-Zwolle
********************************************************************************
crypte: (krocht) ruimte onder een verhoogd koor, plaats voor relieken van een bijzonder vereerde heilige.
traveeën: ruimte, wand of geveleenheid, afgebakend door pilaren, steunberen of pilasters in vensters.
borstwering: tot borsthoogte opgetrokken muur ter afzetting van balkon, terras of gallerij.
kruisgewelven: stelsel van elkaar loodrecht kruisende rondbogige of spistsbogige gewelven.
kruisribgewelven: wanneer de snijlijnen op tevoren over de traveeen gemetselde diagonale en loodrechte bogen rusten, spreken we van een kruisribgewelf.
netgewelven: bij een netgewelf [ster of waaiergewelf] zijn niet dragende decoratieve ribben toegevoegd.