Onderdrukking en bevrijding: Tentoonstelling in het Huis van Compassie, vanaf 8 mei 2017 Nijmegen

“” Tentoonstelling over miskende Helden “”

Op de expositie is te zien welk een lot dienstweigeraars en deserteurs in nazi-Duitsland wachtte. Een betrekkelijk onbekend aspect van de tweede Wereldoorlog wordt hier in beeld gebracht.

Of het nu een foto van een joodse vader is die met zijn zoontje op de arm gelaten de lens in kijkt, of die van vermoorde vrouwen in het getto van Misocz in Polen, waarvan de levende als aangeschoten wild worden afgemaakt. Of die van een verkoold lijk, na een bombardement van uit Keulen, of die van Russische vrouwen die verplicht de executie van verwanten moeten aan schouwen; die foto’s  op de sobere expositie zijn stuk voor stuk schokkend. En terecht staat er vermeld dat de expositie niet geschikt is voor jeugdige bezoekers.

De foto’s zijn afkomstig van uit het Antikriegmuseum in het voormalige Oost Berlijn, waar eind jaren tachtig is begonnen met een speurtocht naar dienstweigeraars en deserteurs in nazi-Duitsland. Fragmenten uit hun afscheidsbrieven staan tussen de afbeeldingen van oorlogsgruwelen. Zo begrijp je als bezoeker, waarom dit kleine aantal dappere mannen (geschat wordt dat nazi-Duitsland zo’n enkele duizenden dienst weigeraars en deserteurs telde) die ‘nee’ durfden zeggen tegen Hitlers oorlogsmachinerie. Het is een expositie zonder opsmuk, die door haar directheid een grote uitwerking heeft op haar bezoekers.

Het kostte nogal wat moeite de afscheidsbrieven en foto’s van nabestaanden in handen te krijgen. Beschouwen wij de mannen als ‘helden’, die een ander licht werpen op het beeld van de ‘Werhmacht soldaat’? Voor de nabestaanden was het in veel gevallen pijnlijk om er aan herinnerd te worden, aan de executies van een familielid. Volgens directeur Ad Geerdink van het museum maakte de expositie indertijd veel los in Duitsland. Veel Duitsers weten nog steeds niet om te gaan met weigeraars in hun familie. Het is een taboe. Een deserteur was niet solidair, en liet zijn kameraden in de steek, en was misschien gewoon laf.

De fragmenten uit de brieven en de kleine biografietjes spreken dit laatste tegen. De meeste dienstweigeraars waren principieel tegen het doden van medemensen. Sommigen waren dat uit geloofsovertuiging, anderen weigerden ter plekke, in opdracht te moorden.

Soldaat Pfeiffer kreeg bijvoorbeeld opdracht met zijn divisie, de bevolking van een dorp bij Kiev uit te moorden. Zoals het daar heette; ‘allen afslachten’! Toen er vrouwen aankwamen met kinderen op hun arm, toen heb ik gezegd: nee, daar doe ik niet aan mee. Of hij wist dat dit een ‘dienstbevelweigering’ was. Ik zeg; het spijt me maar dat doe ik echt niet, ik heb naast hen op de grond geschoten. Dat zag men, en zij hebben mij uit de groep genomen!

Franz Jagerstatter (36) werd in maart 1943 gearresteerd, omdat hij geen gehoor gaf om in dienst te treden. Als katholiek kon hij dat niet in overeenstemming brengen met zijn geweten. In de gevangenis  schreef hij zijn vrouw en drie dochtertjes een brief; Het kan onmogelijk een misdaad of een zonde zijn, wanneer men als katholiek, de huidige plicht tot militaire dienst weigert, hoewel dan iemand een zekere dood daardoor te verwachten heeft. Is het dan niet christelijker om zichzelf op te offeren, dan dat men, om voor zichzelf nog een poosje het leven te redden, eerst nog anderen gaat vermoorden, zij; die toch ook het recht bezitten om op deze aarde te mogen leven?

Alfred Andreas Heis werd in 1935 al veroordeeld tot tien weken opsluiting, in het concentratie kamp Columbia in Berlijn, wegens ‘staatsvijandige uitspraken’. In 1940 weigerde hij een inkwartiering bevel, en werd gearresteerd en in augustus ter dood veroordeeld. Als christen weigerde hij het Werhmachtsuniform aan te trekken. In de stukken van zijn aanklacht staat het zo: Omdat het Nationaal Socialisme anti christelijk van aard is, moet hij (zo zei hij) het verrichten van militaire dienst, voor de nationalistische staat afwijzen. Het is, ondanks dat hem gewezen werd op de straf die wet daarop stelt, hij bij deze weigering is gebleven.

 Gustav Strange wees dienen voor Adolf Hitler radicaal af. Bij het proces voor de krijgsraad, vroeg de kapitein hem, of hij wist wat er gebeurde, wanneer elke soldaat zou weigeren dienst te nemen in het leger, ‘dan zou de oorlog gelijk afgelopen zijn’ antwoordde hij.

 Abrahan Joshua Heschel (32) De mens moet leren, wat de zin van het leven is, wat het is voorbeeld te zijn. Een mens zou zichzelf altijd zo met de wereld verbonden moeten zien; alsof de wereld half/schuldig is en half/verdienstelijk. Een enkele daad kan de weegschaal van de gehele wereld naar de kant van de verdienste, of naar de kant van de schuld doen overhellen. Ieder mens heeft te allen tijde deel aan de vernietiging of aan de verlossing van de wereld. [bericht uit nrc blad van 3 mei 2001 door Karin de Mik].

 Expositie: ‘Onderdrukking en bevrijding’. Dienstweigeraars en deserteurs in nazi-Duitsland.

Waar: In het Huis van Compassie

Groenestraat 170 Nijmegen [De Haard]

www.huisvancompassienijmegen.nl